Lokale islam in Bosnië
Prof. dr. Henk Driessen, hoogleraar mediterrane studies aan de Radboud Universiteit, gaf donderdag 25 februari jl. zijn visie op religie in Bosnië en in andere landen van de Balkan. Maar waarom dan juist in dat gebied? Vanaf het moment dat Driessen de landen in de Balkan bezocht, was hij geïnteresseerd. Bosnië is een land in de Balkan dat mooi weergeeft hoeveel aspecten van de islam in één gebied vertegenwoordigd kunnen zijn.
Geschiedenis
Bosnië (voluit: Bosnië en Herzegovina) kent een lange geschiedenis. Al in 1463 werd het bezet door de Ottomanen, waarna veel inwoners zich vrijwillig bekeerden tot de islam. Tussen 1451 en 1481 werd door Mehmet II het Millet-stelsel ingevoerd, een systeem van vreedzame co-existentie. Dit betekende dat etnische minderheden hun eigen geloof mochten praktiseren en hun eigen zaken mochten regelen. Nadeel was wel dat ze hogere belastingen betaalden, waardoor velen zich alsnog bekeerden. Vanaf de 18e eeuw begon het Ottomaanse rijk in verval te raken. Begin 19e eeuw waren er de Tanzimat-hervormingen, er kwam autonomie zodat de staten zich niet af gingen zetten tegen het Ottomaanse rijk. Een onbedoeld gevolg was echter dat het geweld op de Balkan tussen moslims en niet-moslims toenam. Vanaf 1878 begon de scheidslijn tussen het christendom en de islam te verschuiven en kwamen de christelijke katholieken steeds meer in de lift.
Driessen laat een kaartje zien van etnische meerderheden in Bosnië. Deze meerderheden zijn voornamelijk Kroatisch, moslim of Servisch. Dit kaartje is van 1991, het is dus goed mogelijk dat de percentagens nu anders zijn. Dit is echter moeilijk te bepalen, telling ligt gevoelig, omdat etniciteit in de Balkan sterk verbonden is met religie. Het kaartje is van voor het uitbreken van de burgeroorlog, die duurde van 1992 tot 1995. Tijdens die burgeroorlog werd de Ottomaanse boogbrug Mostar over de Neretva gebombardeerd. In 2004 is deze weer gerestaureerd. De brug is symbool gaan staan voor verbrokkeling en verzoening.
Onderzoek
Voor wetenschappelijk onderzoek zijn er twee benaderingen, namelijk de schriftelijke en de veldwerkbenadering. Een combinatie van deze twee benaderingen is noodzakelijk voor een goed onderzoek. Er kan onderscheid worden gemaakt tussen verschillende soorten islam. Zo heb je de islam van de oelema, welke als officiële islam wordt gezien; het soefisme (mystici, derwisj ordes), welke in de Balkan veel christelijke elementen in zich heeft als gevolg van vermenging door de eeuwen heen; en de islam van de ‘gewone’ (vrouwelijke) gelovigen. De veldwerkbenadering gaat alleen om deze laatste groep.
Een antropoloog moet vier dimensies bestrijken: denken, zeggen wat ze denken, denken wat ze doen, en daadwerkelijk doen. Ook moet bij onderzoek onderscheid gemaakt worden in de mate van religie. Iemand kan praktiserend gelovig zijn, of heeft dit enkel bij zijn geboorte meegekregen zoals doping bij het christendom of moslim vanaf geboorte bij de islam.
Zelfidentificatie is erg complex omdat verschillende geloven vaak dezelfde pelgrimsplaatsen delen, en identiteiten robuust zijn en moeilijk veranderen. Zeker als er spanningen zijn tussen bevolkingsgroepen. Dit betekent echter niet dat identiteiten niet veranderlijk zijn, mensen stappen makkelijk over of assimileren. Ook is er enorme ambivalentie in identificatie.
Balkanisering
Onder Balkanisering wordt verstaan: ‘Het uiteenvallen van een land in verschillende delen door etnische conflicten.’ Om nog verder uiteenvallen te voorkomen houden de Verenigde Naties en de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie Bosnië bij elkaar vanwege belangen op hoger niveau. Ze willen niet dat de macht verdeeld wordt en oncontroleerbaar wordt. Daarnaast zijn er ook ideologische redenen. Er is immers eeuwenlang sprake geweest van vreedzame co-existentie, dus waarom kan dat nu niet meer?
Daarentegen wil de Europese Unie Bosnië alleen toelaten onder voorwaarde van een volkstelling. Terwijl dit juist een verschuiving van de machtsverhoudingen kan veroorzaken, doordat de verhoudingen tussen de verschillende groepen veranderen.
‘Local religion revisited: Mediterranean cases’
In het artikel ‘Local religion revisited: Mediterranean cases’ door Henk Driessen worden verschillende varianten van religies benoemt, soms is er co-existentie, soms is er conflict. Het artikel betreft de drie religies van het boek: jodendom, christendom en islam. Het artikel is vanuit een antropologische benadering geschreven: er wordt gekeken vanuit overeenkomsten in plaats vanuit verschillen. Ze delen iets met elkaar en de manier waarop het leven is georganiseerd wordt hierdoor beïnvloed.
Voor religieuze en sociale organisatie bestaan modellen die sterk op elkaar lijken. Bij religie communiceren gelovigen niet rechtstreeks met God, maar via de heiligen. De afstand tussen de gelovigen en God is zo groot dat er een tussenpersoon nodig is. Bij de communicatie tussen kinderen en hun vader is de tussenpersoon de moeder. Uiteraard kan dit model ook toegepast worden als het gaat om de regering en zijn onderdanen. De onderdanen communiceren met de regering via de patroons.
Deze modellen versterken elkaar en vormen analogieën. Echter, naar mate de maatschappij meer moderniseert, komen de modellen onder druk te staan. Redenen hiervoor zijn bijvoorbeeld emancipatie van vrouwen of een democratische regering, waardoor de tussenpersonen wegvallen.
Lokalisering vs. mondialisering
Religie is verbondenheid met lokaliteit. Mensen identificeren zich met heiligdommen in hun landschap. Maar naar mate het geloof en de samenleving meer globaliseren, wordt ook de identificatie met het lokale minder. Identificaties verschuiven dan naar een groter verband. Voornamelijk jongeren identificeren zich steeds minder met het lokale en steeds meer met het globale en de islam van de oelema. Dit komt mede door de mobiliteit van jongeren. Wel is er nog de hang naar lokaliteit tijdens feestdagen. Ook al zijn ze mobiel, ze gaan graag terug naar de wortels in hun geboortegrond. Dit verschijnsel is ook terug te zien bij overlijden. Velen willen begraven worden in hun plaats of land van herkomst.
Religie en identificatie zijn continu aan verandering onderhevig. Het ene moment distantieert men zich van hun geloof en de andere keer grijpt men juist naar hun geloof als tegenreactie in conflicten. Over één ding bestaat echter geen twijfel: als het om religie gaat, blijft er veel onduidelijk.
Door: Rachèl en Maartje
Europa en Islam 
Beste Rachel en Maartje,
Een mooi verslag van mijn gastcollege en artikel. Mijn complimenten. Nog een paar kanttekeningen:
De veldwerkbenadering houdt zich in principe met alle varianten bezig maar richt zich inderdaad vooral (doch niet uitsluitend) op de islam van gewone gelovigen (zie het boek Being Muslim the Bosnian Way van Tone Bringa) en dua ook met lokale islam.
Bij lokale religie communiceren gelovigen gewoonlijk via tussenpersonen met het bovennatuurlijke (denk aan de modellen van en modellen voor die ik op het bord schreef) en dit is inderdaad aan het verschuiven als gevolg van de ontwikkelingen die jullie samenvatten.
Afgelopen week was Srebenica weer volop in het nieuws vanwege het proces tegen de voormalig politieke leider van de Bosnische Serviërs, Radovan K. Deze onkende op schaamteloze en brute wijze de genocide op Bosnische moslims.
Tot slot, het was een genoegen om bij jullie te gast te zien,
Groet en succes,
Henk Driessen